PIWUCALAN SULUKAN MINANGKA SRANA NGUDI RESEPING SEKAR TUWIN SURAOSIPUN CAKEPAN

A. Purwaka

Ing donyaning pedhalangan tembung “sulukan” menika kados sampun limrah. Nalika dhalang mbabar cariyos ing pagelaran ringgit, temtu kemawon dipun-sarengi sulukan pinangka suka reseping pagelaran tuwin mratelakaken suraosipun cariyos. Sedaya lelagoning dhalang ingkang awujud; lagon, kawin, ada-ada lan sapanunggalanipun menika kawastanan sulukan. Sulukan minangka salah satunggaling perangan pagelaran ringgit saged kasekaraken ing sasuwuking gangsa; kangge ngombangi ungeling gangsa lan sapiturutipun.

Gegayutan kaliyan iringan gangsa, temtunipun sulukan menika kedah kajumbuhaken kaliyan pathetipun gangsa tuwin sawarnining raos utawi kawontenaning adegan ringgit pakeliran. Kadosta: lagon Tlutur tumrap ingkang mengku raos prihatin, susah lan sapanunggalanipun; Kawin tumrap ingkang mengku raos greget utawi minangka pangunggaring raos; ada-ada tumrap ingkang mengku raos nepsu lan sasaminipun.

Kangge mujudaken edining sulukan, pramila kedah mangertosi lagu utawi titi laras, basa, tuwin sastranipun. Menawi katitik saking titi laras saha pathetipun, sulukan ing pedhalangan mliginipun ing wewengkon Jawa Tengah lan DIY menika saged kapilah dados tiga; pathet nem (6), pathet sanga (9) lan pathet manyura (Haryanto, S, 1998: 5). Pathet nem (6) minangka gegambaraning swasana netral, pathet sanga (9) minangka gegambaraning swasana radi geger utawi rame, saha pathet manyura minangka gegambaraning swasana ingkang ewah dados dinamik mbetahaken putusaning perkawis.

Salajengipun panganggene basa ing sulukan (Jateng-Jatim) menika saged kawastanan basa ingkang arkhais, tegesipun basa ingkang sampun boten limrah kangge padintenan. Kawontenan makaten jumbuh kaliyan kawitaning cariyos ringgit utawi sastra sulukan inggih saking jaman Jawi Kina. Pramila basa ingkang dipun-ginakaken umumipun basa Kawi ingkang njalari raos luhung, saged ugi wingit. Tumrap jaman samenika, tembung-tembung Kawi kalebet tembung ingkang awis panganggenipun kepara malah sampun dipun-lirwakaken dening saperangan tiyang Jawi piyambak. Kamangka ing salebetipun karya sastra kadosta sulukan ingkang mawi basa Kawi menika, estunipun ngandhut seni sastra (kagunan basa) ingkang inggil.

Kanthi kawontenan ingkang kados makaten, pramila perlu ngupiyakaken kadospundi mbangun memitran kangge nggesangaken kepara ngrembakakaken basa- sastra-budaya Jawi. Salah satunggalipun kupiya menika saged katindakaken kanthi tembayatan kaliyan sanggar-sanggar sastra Jawi, pawiyatan beksan, pawiyatan karawitan, kalebet mbangun memitran kaliyan pawiyatan pedhalangan.

B. Underaning Pirembagan

Adhedhasar andharan ing ngajeng, pramila badhe kaandharakaken tuladha sulukan, titilaras, suraosing cakepan tuwin gegayutanipun kaliyan cariyos ringgit. Kaajab kanthi ngudi saha nggegulang sulukan menika saged ndadosaken pisumbang tumrap kupiya nglestantunaken, ngrembakakaken, sarta majengaken basa-sastra-budaya Jawi.

1. Lagon Slendro Pathet Nem Wantah (Ageng)

tumrap Jejer Kapisan

3 3 3 3 3 23 235 5 5 5 3 35

Leng-leng ramya ni- kang, sa- sang-ka ku- me-nyar,

6.53.532 6 6 6 6 6 6165 5 21216

o….., mang- reng- ga rum - ing pu – ri o….

3532 2 2 2 2 12 3 5356 3 5 32 2

mang – kin tan - pa si – ring, ha - lep i - kang u- mah,

235 235 2 2 2 21 6165 6

mas lir mu - rub- ing la - ngit, o…,

12 2 2 2 2 12 1.2.16.53.5.6.532

tek- wan sar - wa ma - nik, o…,

2 2 2 2 2 1 2 6165 21216 3532 2

ta - wing - nya si - na - wung, o…., o…., sak – sat

2 2 2 2 12 3 5356 2 2 21 1216 12

se - kar si - nu - ji, ung- gwan Bha- nu- wa- ti, o…,

3 5356 3 5 32 2 235 235 2 2 2 21

yan a- mrem a- la- ngen, lan na- ta Dur- yu- da

6165 6 12 2 2 2 2 2 12 1.2.16.53.5.6.532

na, o…, lan na- ta Dur- yu- da- na, o….

———–

Katrangan tembung-tembungipun:

Leng-leng (lengeng): anglam-lami, nengsemaken (Mardiwarsito, 1981: 316)

ramya: endah (Mardiwarsito, 1981: 462)

sasangka (cacangka): rembulan (Mardiwarsito, 1981: 564)

kumenyar (kumenar): sumorot, sumunar (Poerwadarminta, 1937: 235)

mangrengga ruming puri: ngrengga kaendahaning puri (kedhaton, keputren)

mangkin tanpa siring: saya tanpa tandhing, tan ana ingkang madhani (endahe)

halep ikang umah mas: endahe suyasa(gedhong) emas kencana

lir (lwir) murubing (murub ring) langit: kadya sumunar ing akasa utawi langit

tekwan: sarta, lan, apamaneh (Mardiwarsito, 1981: 595)

sarwa (sarwwa) manik: maneka warni sesotya

tawing: tebeng, aling-aling (Mardiwarsito, 1981: 591)

sinawung: linapis, dipun salut

suji: 1. eri, sunduk, 2. sulaman, renda (Mardiwarsito, 1981: 543)

saksat sekar sinuji: kadya sekar rinonce

unggwan: papan (Poerwadarminta, 1937: 443)

Yan amrem alangen (alango) lan nata Duryudana: menawi sare alelangen (sih-sinisihan) kaliyan Prabu Duryudana.

Suraosipun cakepan:

Endah anglam-lami (warninipun) rembulan ingkang sumunar ngrengga memanising puri (kedhaton), (njalari) endahing negari Astina tanpa tandhing. Endahipun suyasa kencana (griya emas) sorotipun sumunar kadya murub ing langit. Punapa malih tebengipun linapis sesotya maneka warni kadya sekar rinonce. Nenggih papan padununganipun Dewi Bhanuwati, menawi sare alelangen kaliyan Prabu Duryudana.

Sekar menika kangge sulukan jejer Kawitan, mliginipun jejer nagari Hastina. Cengkok ingkang dipun-ginakaken inggih menika cengkok Mangkunegaran. Menawi katitik saking tembung-tembungipun, isi sekar menika kalebet nyandra kaendahanipun nagari Hastina ing wanci dalu pinuju padhang bulan. Sekar menika kasebat sekar Sardulawikridita, tegesipun dolanan sima. Nalaripun sima utawi macan menika satunggaling kewan ingkang ageng, nalika tilem katon nengsemaken. Ananging sasampunipun tangi saged ndadosaken bilahining manungsa utawi kewan sanes. Samanten ugi nagari Hastina ingkang katon endah, sayektosipun mbebayani tumrap negari sanes. Awit, Duryudana sarta kadangipun (Kurawa) tansah ngumbar kanepsoning dhiri, ancasipun sageda ngatroni negari ingkang tanpa tandhing.

2. Ada-ada Girisa Laras Slendro Pathet Nem

3 5 3 5 6 2

Le- ngeng ga- ti- ning kang

3 5 3 5 6 2

ha- wan sa- bha sa- bha

6.12.31216 6 6 56 5.653

ni- king Ngas- ti- na

1.2 6 2 1 2 3

sa - man- ta- ra te- keng

2 2 6 2 3 3

Te- gal Ku- ru na- rar-

2 2 2 2 1.216

ya Kres- nan la- ku

3 5 3 5 6 2

si- rang Pra- su- ra- ma

3 5 3 5 6 2

myang Kan- wa Ja- na- ka

6.12.31216 6 6 56 5.653

du- lur Na- ra- da

12 6 2 1 2 3

ka- pang- gih i- ri- kang

2 2 6 2 3 3.532

te- gal mi- lu kar- ya

2 3 5 56 5653

Sang- a Bu- pa- ti

5.32 3 5 56 5653

Sang- a Bu- pa- ti

————–

Katrangan tembung-tembungipun:

Lengleng (lengeng): endah, nengsemaken, asri (Mardiwarsito, 1981: 316)

gati: kawontenan (Mardiwarsito, 1981: 187)

hawan: margi (Mardiwarsito, 1981: 215)

sabha: papan pirembagan, bangsal, pendhapa kraton (Mardiwarsito, 1981: 486)

samantara: boten antawis dangu

Tegal Kuru: ara-ara Kuru

nararyya : nara (tiyang) + arrya (minulya) “Prabu” (Mardiwarsito, 1981: 364)

Kresnan laku: Kresna + an (anggenipun) + laku = tindakipun Prabu Kresna

sirang: dheweke, panjenenganipun (Mardiwarsito, 1981: 533)

Sirang Paracurama, myang Kanwa: Panjenenganipun Paracurama kaliyan

Kanwa

Janakadulur Narada: Janaka + adulur + Narada= Janaka sesarengan kaliyan

Narada

Milu ri karrya: tumut mbiyantu ayahan, panggaotan

Bhupati: bhu (bhumi) + pati (pangageng)= raja, ratu

Suraosipun cakepan:

Endah, asri, nengsemaken kawontenan margi ingkang tumuju dhateng bangsal Hastina (Ngastina). Samantara tindakipun Prabu Kresna dumugi ing Kuru (ara-ara Kuru) kepanggih kaliyan Paracurama, Kanwa sarta Janaka (ingkang sampun asalira dewa) sesarengan kaliyan Bathara Narada. Sedaya menika sami tumut mbiyantu pakaryanipun Prabu Kresna (minangka dhutaning Pandhawa).

Sekar menika kawastanan sekar tengahan Girisa cengkok Ngayogyakarta, ingkang nyariyosaken Prabu Kresna duk nalika dados dhutaning Pandhawa tindak dhateng nagari Ngastina nedya ngantepi tekadipun Kurawa (Duryudana). Menggah suraosipun tekad Kurawa menika, supados Pandhawa ngulungaken wewenangipun (sepalihing nagari Ngastina) menawi boten sarujuk ateges milih dumadosipun perang Bharatayudha.

Kanthi panyengkuyungipun Rama Parasu (Paracurama utawi Rama Bargawa), Kanwa (resi), Janaka (ratu ing Mithila utawi Manthili), sarta Bathara Narada, Prabu Kresna lajeng tindak dhateng Ngastina saperlu ngayahi jejibahan minangka dhutaning Pandhawa. Tiga-tiganipun (Rama Parasu, Kanwa sarta Janaka) yektosipun sampun seda mila asalira dewa.

3. Lagon Slendro Pathet Sanga Wetah

2 2 5 5 2 2 2 12

Ka- yon ka- ti- yup- ing a- ngin

1 1 1 1 12 16 61 1

su- myak swa- ra- ne ka- re- ngyan

3 3 3 3 2 23 12 2

sa- mi- ra- na ma- wor ri- ris

2 35 5 5 56 53 3.5 5

lu- mrang gan- da- ning pus- pi- ta

6.1 1.612 61.65 2.1.6

a- e a- na

1 1 1 1 12 16 6.1 1

ti- ti so- nya ma- dya ra- tri

2 2 2 2 2 2 2.1 6.1.6.5

ra- ras ru- men- dheng a- ka- sa

————–

Katrangan tembung-tembungipun:

Kayon: kayun utawi kajeng, gunungan ing wayang (Poerwadarminta, 1937: 180)

sumyak: rame, gumyak (Poerwadarminta, 1937: 573)

Karengyan (renge, rengyan): terdengar (Mardiwarsito, 1981: 471)

samirana: angin (Poerwadarminta, 1937: 542)

riris: lembut, alon (Mardiwarsito, 1981: 477)

lumrang (lumra): sumrambah, mratani (Mardiwarsito, 1981: 326)

titi sonya: wekdal ingkang sepen, suwung (Poerwadarminta, 1937: 574)

Madya ratri: tengah wengi

Raras: laras, endah (Mardiwarsito, 1981: 464)

Suraosing cakepan:

Kayon katiyuping angin,

rame swantenipun kapireng,

angin angidid alon,

sumrambah gandaning sekar,

wancinya wus tengah wengi,

laras rumendheng ing akasa.

Cengkok lagon ing nginggil ngginakaken cengkok Ngayogyakarta. Lagon menika pratandha ngancik pathet sanga ing ringgit purwa menapa dene kangge malik pathet ing gendhing. Kanthi lagon menika sinarengan kayon ingkang dipun-tancebaken tegak lurus (ing pagelaran ringgit purwa) mratandhani wiwiting “gara-gara”. Kawontenan menika nedahaken bilih pagelaran ringgit sampun ngancik ing madya ratri ( wayah tengah wengi).

4. Lagon Slendro Pathet Manyura Wetah

3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

Meh ra- hi- na se- mu bang hyang ha- ru- na

3 3 3 3532 2 2 2 2 12

ka- di ne- tra- ning o- gha ra- puh,

3 3 3 3 3 3 356 6 6 6 6 6 6 56 2123

sab- da- ning ku-ki- la ring ka-ni- ga- ra sa- ke- ter, 0….,

3 3 3 3 3 23 21 1 1 1 1 1 1 1

ni ki- dung ning a- kung, lir wu- wus- ing wi- ni- pan- ca

612 2 2 2 2 2 2 12

la- wan pa- pe- tak- ing a- yam,

3 23 2 2 21 6 3 3 3 3 3 23 23 21 1 1 1 1 1 12

wa-na ring pa-ga-gan, mrak ma-ngu-wuh bre-ma-ra ngra-ba-sa ku-su-ma ring,

2 12 6 6 616 53

pa- ra- ha- syan a- rum

————–

Katrangan tembung-tembungipun:

Meh rahina: meh enjing, wancinya ndungkap rahina (Mardiwarsito, 1981: 457)

semu bang: radi abang (langit sisih wetan ingkang katon semburat abrit)

Hyang Haruna: Hyang Arkka, Hyang Aditya, Hyang Surya, srengenge

ogha: sesakit mripat / duka asmara (Mardiwarsito, 1981: 384)

rapuh: kesel, lesu, lungkrah, nglokro (Poerwadarminta, 1937: 521)

kadi netra ning ogha rapuh: kados abritipun netra ingkang ngleresi sakit

sabdaning kukila: anggunge peksi, swantening peksi engkuk

kanigara: kembang matahari (Mardiwarsito, 1981: 265)

ring kanigara: ing wit kanigara

saketer (keter): kados geteripun (Mardiwarsito, 1981: 282)

kidung: tembang, sekar

kung: sakit asmara, nandhang brangta, kasmaran (Mardiwarsito, 1981: 298)

akung: nandhang brangta, kasmaran

saketer ni kidung ning akung: kados geter kidunganipun tiyang ingkang nandhang kasmaran

winipanca: kecapi India (Mardiwarsito, 1981: 686)

lir wuwusing winipanca: kados swanten siteripun tiyang Indu

papetaking ayam wana: swantenipun ayam wana

pagagan: papan / siti ingkang katanem pari gaga (Poerwadarminta, 1937: 456)

mrak manguwuh: peksi merak nyengungong (ngundang-undang)

bremara ngrabasa kusuma: kombang, tawon ingkang ngrisak sekar

parahasyan (rahasya): papan wadi, senthong patileman, kamar pasarean (Mardiwarsito, 1981: 457)

arum: endah, wangi (Mardiwarsito, 1981: 78)

Suraosing cakepan:

Wancinipun meh ndungkap enjing srengenge (langit ing sisih wetan) katingal semu abrit, kados netra ingkang ngleresi sakit,

anggunging peksi engkuk ing wit kanigara anggeteri,

kidungipun tiyang ingkang nandhang kasmaran,

kadya ungeling siteripun tiyang Indu,

kaliyan swanten ayam wana ing pagagen,

peksi merak nyengungong undang-undang,

kombang tawon mangrurah (ngrisak) sekar ing pasarean endah.

Cengkok sekar ing nginggil menika ngginakaken cengkok Mangkunegaran. Wondene lagon slendro pathet manyura wetah utawi sekar Wisarjita menika (ing pagelaran ringgit purwa) kangge sulukan ing wanci ndalu ndungkap enjing. Tembung manyura saking basa Kawi ‘mayura’ ingkang tegesipun peksi merak. Dados pathet manyura tegesipun pathet merak, awit pathet menika panganggenipun menawi sampun perak enjing, watawis pukul tiga (03.00) dalu / dungkap enjing.

Lajeng, suraosipun sekar menika nyariyosaken candraning alam negari Ngastina (Hastina) ing wanci dalu ngajengaken gagat rahina. Nalika samana Prabu Kresna minangka dhutaning Pandhawa sare wonten ing suyasa (gedhong) padamelanipun Sang Widura, saderengipun nindakaken ayahanipun pirembagan kaliyan Kurawa. Dados, Prabu Kresna dereng priksa antebing tekad Prabu Duryudana ingkang badhe ngrekadaya Pandhawa.

C. Panutup

Saestunipun taksih kathah sulukan ingkang dereng kaandharaken ing makalah menika. Kaajab, mugi kanthi seserepan satleraman menika saged nggigah pikajeng nggegulang saha ngudi asiling kabudayan luhung tiyang Jawi. Salah satunggaling materinipun inggih menika sulukan. Kanthi ngudi utawi nyinau cengkok sekaripun ateges ngudi endah saha reseping sulukan. Samanten ugi kanthi ngudi suraos cakepaning sulukan ateges ngudi endah saha werdinipun basa tuwin sastra ing salebetipun.

Gegayutan kaliyan wigatosing rekadaya Program Studi Basa lan Sastra Jawa mbangun memitran kangge ugurip-nguripi basa-sastra-budaya Jawi temtunipun sadaya kalawau saged dipun-leksanakaken kanthi tembayatan kaliyan sanggar-sanggar sastra, sanggar seni Jawi, pawiyatan pedhalangan lan sanes-sanesipun. Ingkang baku murih ngrembakaning basa-sastra-budaya Jawi, mbetahaken kawigatosan saking instansi menapa dene pribadi masyarakat Jawi piyambak.

Mugi sedaya kalawau migunani tumrap majenging saha ngrembakaning basa-sastra-budaya Jawi.

RAMAYANA

Ramayana ing basa basa Sansekreta: Ramayana utawa lelakuné sang Rama, iku salah siji wiracarita saka tanah IndiaMahabharata. Wiracarita Ramayana nyaritakaké Dèwi Sinta, garwa Sri Rama kang kadusta déning Rahwana. Kitab iki dianggep buku fiksi paling tuwa sadonya yèn kitab Weda ora mlebu petungan. Kitab kuwi ditulis déning Walmiki, kira-kira ing taun 300 sadurungé Masehi. Crita Ramayana banjur nyebar lan akèh banget variasiné kang ana ing India dhéwé lan ing negara liyane. Ing tlatah Jawa, naskah Ramayana paling tuwa tinemu iku Kakawin Ramayana (awujud Tembang Gedhé). Kakawin iku ditulis nganggo basa Jawa Kuna ing Jawa Tengah, kurang luwihé taun 870 (abad kaping 9 M, pungkasan). Kakawin iku diarani adikakawin marga kaanggep kang kapisan, dawa dhéwé, lan basane apik ing jaman Hindhu-Jawi. Ing sastra Jawi Anyar, kakawin Ramayana digubah manèh déning Yasadipura dadi Serat Rama Kawi. Crita iki kasebar lan mlebu dadi lakon wayang kanthi owah-owahan ing sawetara panggonan. Crita Ramayana uga katatah ing Candhi Prambanan. Ing candhi iki, uga kagelar sendratari Ramayana (Ramayana Ballet) ing platarané. Saliyané kuwi, ing tanah Melayu, crita iki dadi kitab Hikayat Sri Rama, ing ThailandRamakien. Sawetara ahli uga nemokaké yèn Ramayana sumebar uga ing suku Indian, Amérika. Ana uga kang ditemokaké ing Siberia. Sing paling béda yaiku ing Sri Lanka. Ing tlatah iki Rahwana (Ravana) dadi wong kang becik lan Rama dadi wong kang ngrusak Lanka (Alengka = Sri Lanka). Ravana iku kecathet salah sijiné raja kang naté nyekel kuwasa ing tlatah Sri Lanka. Kejaba vèrsi Sri Lanka, umumé Ramayana nyritakaké lelakoné Sri Rama kang ngrebut manèh Sita (Sinta). Rahwana nyulik Sita supaya gelem dadi bojoné. Rama banjur ditulungi déning para wanara (Anoman, Sugriwa, lsp.) lan kasil ngrebut Sita. Ing India versi basa Sansekerta, Ramayana kapérang dadi pitung kitabSaptakanda, yaiku: Balakanda, Ayodhyakanda, Aranyakanda, Kiskindhakanda, Sundarakanda, Yuddhakanda, lan Uttarakanda. Mangkéné ringkesané: kang misuwur banget saliyane dadi utawa

Nama Kitab	Katrangan
Balakanda	Kitab Balakanda iku pinangka awal saka lakon Ramayana. Kitab Balakanda nyritakaké Prabu DasarataKosalya, Kekayi, lan Sumitra. Prabu Dasarata peputra papat, yaiku: Rama, Bharata, Lakshmana lan Satrughna. Kitab Balakanda uga nyritakaké Sang Rama kang kasil menangaké sayembara lan nggarwa Sita, puteri Prabu Janaka. kang duwé garwa 3, yaiku:
Ayodhyakanda	Kitab Ayodhyakanda nyritakaké lelakoné Rama kang dibuwang ing alas bebarengan lawan Dewi Sita lan Lakshmana marga panjalukké Dewi Kekayi. Sawisé iku, Prabu Dasarata kang wis sepuh banjur seda. Bharata ora gelem dijumenengaké dadi Raja, dhèwèké banjur nyusul Rama. Rama nampik yèn kasuwun bali menyang Ayodya. Bharata jumeneng nata pinangka sulih Sang Rama.
Aranyakanda	Kitab Aranyakanda nyritakaké lelakoné Rama, Sita, dan Lakshmana ing alas. Rama asring mbiyantu para pertapa kang diganggu déning para raseksa. Kitab Aranyakakanda uga nyritakaké kisah Sita diculik Rawana (Rahwana) lan peperangan antaraning Jatayu lawan Rawana.
Kiskindhakanda	Kitab Kiskindhakanda nyaritakaké Sang Rama kang ketemu Raja wanara, Sugriwa. Sang Rama mbiyantu Sugriwa ngrebut kraton lan garwané saka Subali, kangmasé. Ing perang iku, Subali tiwas. Sugriwa dadi Raja ing Kiskindha. Sang Rama lan Sugriwa nyawiji kanggo nglawan Krajan Alengka.
Sundarakanda	Kitab Sundarakanda nyritakaké prajurit Kiskindha kang mbangun kreteg Situbanda kanggo dalan tumuju ing Alengka. Hanuman (Anoman) kang dadi dhuta Sang Rama budhal menyang Alengka lan ngadhep Dewi Sita. Ing kana, Anoman ditangkep lan bisa lolos satemah bisa ngobong kutha Alengka.
Yuddhakanda	Kitab Yuddhakanda nyritakaké perang antaraning prajurit kethèk Sang Rama klawan prajurit raseksaRawana. Crita diwiwiti saka prajurit Sang Rama kang kasil nyebrang samudra tekan ing Alengka. Sawetara iku, Wibisana ditundhung Rawana marga kakèhan ngandhani Rahwana. Ing peperangan iku, Rawana gugur kena panah sekti Sang Rama. Sang Rama banjur bali ing Ayodhya bareng Dewi Sita. Sang
Uttarakanda	Kitab Uttarakanda nyritakaké lelakoné Dewi Sita kang diukum buwang marga Sang Rama krungu pandakwané rakyat kang cubriya marang kesuciané Dewi Sita. Dewi Sita banjur manggon ing pertapan Rsi Walmiki lan nglairaké Kusa lan Lawa. Kusa lan Lawa banjur teka sowan ing istana Sang Rama nalika upacara Aswamedha. Ing wektu kuwi banjur padha nembangaké Ramayana kang digubah déning Rsi Walmiki.

Ringkesaning Crita Ramayana

Mangkéné isining crita Ramayana kang katulis kanthi ringkes:

Prabu Dasarata, ratu Ayodya duwe garwa prameswari aran Dewi Kosalya (Sukasalya) lan garwa selir aran Dewi Kekayi uga Dewi Sumitra. Saka Dewi Kosalya peputra Sri Rama, saka Dewi Kaikeyi (Kekayi) peputra Bharata, lan saka Dewi Sumitra peputra kembar aran Lakshmana (Lesmana) lan Satrughna. Sawijining dina, ana resi kang jejuluk Rsi Wiswamitra njaluk tulung marang Sri Paduka Dasarata supaya mbébasake pertapane saka para raseksa. Rama lan Lakshmana banjur budhal. Ing pertapan iku, Rama lan Laksmana kasil mateni kabeh raseksa. Sawise kasil merjaya mungsuhe, kekarone banjur tumuju negara Mithila (Manthili) saperlu melu sayembara menthang gandéwa. Sok sapa kang menang bakal dadi sisihane putri raja Janaka, ya Dèwi Sinta. Kabeh pasarta wus siaga lan siji mbaka siji nuduhake kadigdayane menthang langkap gandéwa. Ora ana kang kasil menthangake gandéwa mau kajaba amung Sri Rama. Sawise Rama kadhaupake, Sinta banjur kaboyong bali menyang Ayodya didherekake Laksmana.

Ing Ayodya, Rama bakal diangkat dadi ratu pinangka pembarep gantining Dasarata. Ananging Kekayi, garwa selir prabu Dasarata nagih janji. Nalika sadurunge dipundhut garwa, Kekayi duwe panyuwunan yen peputra lanang mengkone bakal jumeneng nata Ayodya. Kanthi abot, Dasarata ngabulake panyuwune Kekayi awit biyèn pancèn naté janji mangkono. Saka pokal culikane Kekayi, Rama wurung dadi ratu, malah kudu nglakoni ukuman (dibuwang) ing alas Dhandhaka 13 taun suwéné. Rama, Sinta, lan Laksmana banjur ngumbara nilar kedhaton. Marga nggrantes, ora suwe prabu Dasarata banjur séda. Barata rumangsa ora pantes dadi ratu. Dheweke banjur nggoleki Sri Rama, nyuwun supaya Rama kersa kondur lan jumeneng nata Ayodya. Ananging Rama nampik amarga jejering satriya ora bakal cidra ing janji sumadya nampa ukum. Barata didhawuhi Rama supaya jumeneng nata sawetara, minangka sulihe Raden Rama. Rama banjur medhar piwulang Asthabrata (astha = wolu, brata = laku) pinangka garan jejering ratu kudu ngugemi lakuning/watak utama kang cacahe ana wolu. Rama uga paring simbolis awujud trompah (basa Sansekreta: p?duka) marang Barata pinangka tandha bukti yen dhèwèké iku mung saderma wakil. Barata banjur jumeneng nata kanthi nganggo tlumpahe Raden Rama.

Ing alas Dhandhaka, ana raseksi aran Surpanakha (Sarpakenaka) kasengsem marang Laksmana. Kanggo ngrayu Lakshmana, Surpanakha banjur mémba dadi wanodya ayu. Ananging Lakshmana ora mempan kagodha, malah irunge Surpanakha kairis. Surpanakha nepsu banjur pradul marang kangmasé (sang Rahwana/Dasamuka) lan mbujuk supaya nyulik garwané Rama kang ayu rupa. Dhasar Rahwana karem marang wanodya ayu, mula sang Rawana banjur ndhawuhi raseksa Kala Marica supaya nyulik Sinta. Marica banjur mémba dadi kidang emas kang éndah. Sinta kasengsem banjur nyuwun supaya mbebedhag kidang emas iku. Rama budhal dhewe ninggal Sinta lan Laksmana. Si kidang emas gesit banget, ora bisa kacekel. Wusanané, Sri Rama anyel banjur nglepasaké panah. Si kidang emas njerit kelaran lan mati, owah malih raseksa. Krungu panjeriting wong kang kelaran, Sinta banjur ngutus Lakshmana supaya nggoleki Rama. Laksmana ora gelem budhal amarga kajibah njaga Sinta. Sawisé ditudhuh yen Lakshmana arep ngarah dhèwèké, Lakshmana banjur budhal nggolèki Rama lan ngrajah Sinta supaya adoh saka godha rencana. Sawisé Sinta dhèwèkan, Rahwana banjur teka. Kanthi mémba dadi resi kang njejaluk jampi, Rahwana kasil nyulik Sinta.

Jeriting Sinta keprungu déning peksi sang Jatayu kang naté dadi réncange prabu Dasarata. Kanthi niat becik, Jatayu nulungi Sinta. Amarga Rahwana luwih sekti, Jatayu kalah. Jatayu kang sekarat isih bisa atur warta marang Rama lan Laksmana, yen Sinta kagawa menyang Alengka, kedhatoné sang Rahwana. Rama lan Laksmana banjur nglari ilangé Dèwi Sinta. dhumateng ing kedhatonipun Rahwana. Ing sajroning alas, Rama kapanggih ratu Kiskindha awujud wanara, ya Sugriwa kang sambat njaluk pitulungan marga rumangsa bojoné (Dèwi Tara) direbut déning seduluré (Subali). Rama saguh mbiyantu, jer mengko uga gelem sabiyantu perang lawan Rahwana. Embuh kang bener kang endi, nanging jejering satriya, Rama ora kena cidra ing janji. Rama kasil merjaya Subali. Sugriwa banjur sumadya nulungi sang Rama kanthi prajurit wanara lan pitulungané patih Anoman (Hanuman). Anoman kautus Rama pinangka dhutané Sri Rama budhal menyang Alengka ngaturaké warta lan kalpika marang Sinta.

Ing kaputrèn Alengka, Sinta dilipur déning Trijatha. Kanthi meneng-meneng, Anoman kasil mlebu ing Alengka lan kapanggih Dèwi Sinta. Dumadakan konangan Indrajit (putrané ahwana). Anoman kecekel Rahwana, banjur diobong. Dhasar wanara sekti, Anoman banjur ngobrak-abrik lan ngobong Alengka. Anoman bali lan ngaturaké warta marang Rama. Kanthi prajurit lan kasektèné, Rama kasil nambak samudra (bendungan Situbanda) kanggo dalan ngrubuhaké Alengka. Ing wektu iku, seduluré Rahwana aran Kumbakarna lan Gunawan Wibisana kadhawuhan mbiyantu mbéla Rahwana. Kumbakarna ora sarujuk marang Rahwana. Marga wanita, Rahwana ngorbanaké negara memungsuhan lawan Rama. Kumbakarna trima lunga tapa, déné Wibisana lunga saka Alengka gabung melu Rama. Perang gedhé dumadi, prajurit raseksa lawan wanara. Indrajit pinangka senopatining perang kaperjaya déning Lakshmana. Kumbakarna dipeksa mbadharaké tapané supaya mbiyantu Rahwana. Kumbakarna saguh, dudu mbéla Rahwana, nanging negara wutah getihé. Rama nglepasaké panah Guwawijaya, Kumbakarna tiwas katugel-tugel dening panah sekti. Rahwana maju ngadhepi mungsuh. Rama bisa ngalahaké Rahwana. Nalika Rahwana kena panah Guwawijaya, Rahwana banjur dibruki gunung dèning Anoman. Alengka bedhah lan Wibisana kajumenengaké dadi ratu ing Alengka. Sinta dijak kondur lan urip bebarengan klawan Rama. Nanging, ing lakon Sinta Obong, Sinta kauji kasuciané déning Rama sadurungé nunggal marang Rama.

MAHABHARATA

Mahabharata (basa Sansekreta: Mahabharata), iku sawijining karya sastra kuna kang katulis déning bagawan AbyasaIndia. Mahabharata kabangun saka wolulas kitab, mula kasebut uga Asthadasaparwa (astha = 8, dasa = 10, parwa = kitab). Cekaking crita, Mahabharata nyritakaké konflik antaraning Pandhawa kaliyan nak-seduluré, para Kurawa, prakara negara Astina. Puncaké yaiku perang Bharatayuddha (Bratayuda) ing tegal Kuru, perang suwéné 18 dina. Wolulas (18) Parwa kasebut yaiku Adiparwa, Sabhaparwa, Wanaparwa, Wirathaparwa, Udyogaparwa, Bhismaparwa, Dronaparwa, Karnaparwa, Salyaparwa, Sauptikaparwa, Striparwa, Santiparwa, Anusasanaparwa, Aswamedikaparwa, Asramawasikaparwa, Mosalaparwa, Prasthanikaparwa, lan Swargarohanaparwa. Ing ngisor iki pérangan wolulas parwa lan andharané: utawi Vyasa saking

1. 1. Adiparwa

Adiparwa iku serat kapisan ing wiracarita Mahabharata. Ing kéné dicritakaké kepriyé prabu Pariksit utawa Parikesit atakon marang bagawan Janamejaya bab kajayaning leluhuré sampèyan dalem. Banjur bagawan Janamejaya sing katurunaning bagawan Abyasa nyaritakaké. Ing Adiparwa, carita-carita kang kababar yaiku: Sarpayajña utawa upacaraKsirarnawa utawa samudra susu kanggo golek amreta, sejarah purwa leluhuré para Pandhawa, lan wektu timuré para Pandhawa. Carita-carita iku kabèh direngga awujud carita bingké. Adiparwa uga ana ing versi basa Jawa Kuna. korban ula, pamuteran

1. 2. Sabhaparwa

Sabhaparwa iku pérangan wiracarita Mahabharata kang nyritakaké sebab para Pandhawa Lima dibuwang ing alas 12 taun suwéné lan ditambah kudu nyamar setaun. Pandhawa kalah déning Duryudana nalika main dhadhu, amarga pokalé Sangkuni. Mula iku, Pandhawa kudu nampa ukuman mau. Yen nganti konangan Kurawa, bakal ditikeli ukumané.

1. 3. Wanaparwa

Wanaparwa iku terusané Sabhaparwa, kang isiné nyritakaké bab lelakoné Pandhawa Lima ing alas buwangan. Wanaparwa iku uga dadi dhasar inspirasi karya sastra Jawa Kuna; yaiku kakawin Arjunawiwaha anggitané mpu Kanwa.

1. 4. Wirathaparwa

Wirathaparwa (Sansekreta: Vira?aparva) nyritakaké lelakoné para Pandhawa nalika kudu ndhelik setaun sawisé dibuwang rolas taun ing alas. Crita iki uga ana ing Wanaparwa. Sang Yudisthira nyamar dadi brahmana kanthi sebutan Kangka. Sang Wrekodara nyamar dadi juru masak lan juru jagal jejuluk Balawa. Déné sang Arjuna nyamar dadi wong wandu kang mulang tari lan nembang. Sang Nakula dadi bocah angon kapal (jaran), déné sang Sadewa dadi laré angon lembu. Dèwi Dropadi dadi juru rias ing kedhaton anami Sairindi.

Kacarita, patih Wiratha (sang Kicaka) kasmaran marang Sairindi. Dhèwèké kepingin ngepèk Sairindi dadi garwané. Sairindi nampik, lan Kicaka tetep meksa. Marga iku, sang Balawa banjur matèni Kicaka. Prakara iku mèh waé mbongkar nyamaré Pandhawa. Praja Wiratha banjur dibedhah déning para musuh Pandhawa, yaiku para Korawa saka Ngastina. Para Pandhawa banjur perang nglawan Korawa, mbéla Wiratha. Sawisé perang bubar, kabèh padha konangan anggoné nyamar. Ananging amarga wis ndhelik setaun suwéné, ora dadi apa.

1. 5. Udyogaparwa

Ing Udyogaparwa, buku kaping lima Mahabharata, sang Kresna dadi duta kanggo nengahi konflik antaraning para Korawa (Kurawa) lan para Pandhawa. Nanging niyat mau ora dikabulaké déning para Korawa. Kresna duka, banjur tiwikrama malih dadi buta gedhé kang mèh waé ngobrak-abrik donya. Wusanané bakal kedadèn perang Bratayuda (Bharatayuddha).

1. 6. Bhismaparwa

Miturut para pandhita, Bhismaparwa iku pérangan Mahabharata kang wigati dhéwé, amarga ing sanjeroné ana kitab Bhagavad Gita. Ing Bhismaparwa dicritakaké kaya ngapa prajurit Korawa lan prajurit Pandhawa padha adhep-adhepan sadurungé perang Bratayuda (Bharatayuddha) wiwit. Sang Arjuna lan kusir krétané, sang Kresna, ngadeg ing pucuking gunung. Arjuna bisa mriksani para bala prajurit Korawa lan para Korawa, seduluré dhéwé. Arjuna sedhih amarga kudu perang lawan seduluré. Nadyan Kurawa kuwi wong ala, Arjuna kèlingan kaya ngapa nalika cilik padha bebarengan anggoné sinau lan dolanan. Banjur saiki adhep-adhepan kaya satru memungsuhan. Kanggo mbombong Arjuna, Kresna banjur paring wejangan. Jejering satriyatama kudu wani bela marang bebener, mbrastha durangkara nadyan bakal memungsuhan karo seduluré dhéwé. Wejangan iku katelah Bhagavad Gita, tegesé Gita sang bagawan utawa nyanyian tiyang suci.

Kitab Bhismaparwa uga nyritakaké kalahé sang Bhisma, uwak para Pandhawa lan Korawa. Bhisma iku kagungan aji-ajisaratalpa) nganti Bharatayuddha bubar. Bhisma ketaman maèwu-èwu jemparing nganti dhawah, nanging ora tiba ing lemah, amung anèng pucuk-pucuk jemparig mau. bisa séda sawanci-wanci. Nanging dhèwèké milih tetep turon ing “pasaréyan jemparingipun” (

1. 7. Dronaparwa

Kitab Dronaparwa ora ana ing Tanah Jawi. Kitab kang kaping pitu saka wiracarita Mahabharata iku nyritakaké prakara sédané bagawan Drona ing perang Bratayuda (Bharatayuddha). Dhèwèké diapusi Yudisthira nalika Drona krungu Aswatama putra kinasihé, gugur ing palagan. Yudhistira iku duwé watek jujur, ora gelem dora. Nanging marga akalé Kresna, Yudhistira kapeksa goroh matur marang Drona. Sabeneré kang gugur iku dudu Aswatama, nanging Esthitama (gajah). Marga aturé Yudhistira lirih lan mèmpèr nyebut Aswatama, mula Drona banjur nglolosi badané banjur kaperjaya déning Pandhawa.

1. 8. Karnaparwa

Karnaparwa, iku kitab kaping 8 Mahabharata. Isiné nyaritakaké sang Salya kang dadi kusir rata sang Karna. Kanthi kréta kang dikusiri déning Kresna, ing perang tandhing iku, wusanané sang Karna kaperjaya dening sang Arjuna, seduluré dhéwé. Kitab ini ora ana ing versi Basa Jawa Kuna.

1. 9. Salyaparwa

Salyaparwa iku kitab kaping 9 Mahabharata. Kitab iki nyaritakaké sang Salya kang dadi sénapati perang para KorawaBharatayuddha). Wusanané banjur kaperjaya déning prabu Yudisthira. Ngerti kahanan mau, Dèwi Satyawati (garwané Salya) banjur abèla pati (bunuh dhiri). ing Bratayuda (

1. 10. Sauptikaparwa

Sauptikaparwa iku kitab kaping 10 Mahabharata. Kitab kang ora ana vèrsiné ing basa Jawa Kuna iki nyaritakaké sang Aswatama. Dhèwèké arep mbales para Pandhawa banjur meneng-meneng mlebu kedhaton Ngastina. Ing kono banjur mejahi para putra Pandhawa, Srikandi, lan liya-liyané. Ing wusanané, Aswatama banjur kaperjaya déning sang Arjuna. Ing sastra Jawi Ènggal, carita iku dadi lelampahan ringgit (lakon wayang) “Aswatama Gugat”.

1. 11. Striparwa

Striparwa iku kitab kaping 11 Mahabharata. Kitab iki ora ana ing vèrsi Jawa Kunané. Carita kang cekak iki ngandhut isi sasambaté para garwa satriya kang tinilar pejah ing perang Bratayuda (Bharatayuddha). Para garwa mau banjur nindakaké ritual sraddha.

1. 12. Santiparwa

Santiparwa iku kitab kaping 12 Mahabharata. Ing versi basa Jawa Kuna, kitab iki ora ana. Ing kitab iki dicaritakaké prakara wejangan-wejangan bagawan Bisma nalika anèng saratalpa utawa “ranjang panah” sawisé kalah ing perang Bratayuda (Bharatayuddha). Bisma paring wejangan wigati marang Raja Yudisthira.

1. 13. Anusasanaparwa

Anusasanaparwa iki kitab kaping 13 Mahabharata minangka terusané Santiparwa, prakara gunemané Yudhistira lan Bisma. Kitab iki ora ana ing versi basa Jawa kuna. Ing kitab iki uga dicritakaké anggoné Bisma séda lan wangsul menyang swarga.

1. 14. Aswamedikaparwa

Aswamedikaparwa iki kitab kaping 14 Mahabharata. Kitab iki ora ana ing versi basa Jawa Kuna. Kitab iki nyaritakaké Parikesit, putra Abimanyu, wayah (putu) Arjuna kang dijumenengaké dadi Ratu Ngastina nganti séda, dicakot déning si naga Taksaka. Carita bab Parikesit kang dicakot déning Taksaka uga ana ing kitab kapisan, kitab Adiparwa.

1. 15. Asramawasikaparwa

Asramawasikaparwa utawa ing versi Jawa Kuna kasebut Asramawasanaparwa iku serat utawa buku kaping 15 ing wiracarita Mahabharata. Caritané mangkéné: Sawisé perang Bharatayuddha, sang Drestarastra diangkat jumeneng dadi ratu limalas taun suwéné ing Ngastina. Karepé nulung Drestarasta amarga para putra lan kulawargané uwis ora ana kabèh. Para Pandhawa isih padha taat lan bekti nglelipur Drestarastra supaya ora kèling-kèlingan para putrané. Ananging sang Wrekodara rumangsa anyel amarga kélingan sang Duryodana kang biyèné seneng tumindak ala. Nalika ora ana sapa-sapa, sang Drestarastra banjur dilèh-lèhaké luputé. Ing wusana sang Drestarastra ora tahan manèh lan pamit marang Yudisthira kersa tilar nagari, manggon ing alas. Dhèwèké banjur diteraké para sesepuh: Arya Widura, Dèwi Gandhari lan Dèwi Kunthi. Nalika mbangun tapa, Pandhawa naté niliki, ananging ora suwé, sang Drestarastra banjur séda lan disusul déning para pendhèrèké.

1. 16. Mosalaparwa

Mosala Parwa iku perangan nomer 16 (nembelas) ing kitab Mahabharata. Ing kéné kacaritakaké musnané para Wresni lan Yadu, utawa wong-wong ing krajan Mandura (Madura)-Dwarawati. Nalika kuwi Bathara Narada lan sawetara resi lunga menyang Dwarawati. Ing kéné wong-wong iki nylamur laku dadi pandhita. Samba lan wong-wong Dwarawati nggoda. Samba didandani kaya déné wanita kang lagi ngandhut (meteng). Pandhita mau ditakoni ‘’bayi’’ kang ana ing weteng iku lanang apa wadon. Pandhita mau nesu amarga ngerti yèn sejatiné wong mau Samba kang lanang. Pandhita iku supata yèn mengkoné Samba bakal nglairké tenan gada (mosala) wesi kang bakal matèni trah Yadu. Pocapan iku dadi kasunyatan. Sawisé lair gada kuwi, banjur dilebur dadi lebu (serbuk) lan diguwang menyang segara. Baladewa lan Kresna banjur nglarang wong-wong padha mabuk-mabukan.

Sawijiné dina, Bathara Kala teka. Iku dadi pratandha yèn bakal ana bebaya. Wong-wong sanegara banjur gawé upacara ing pinggir segara. Nalika upacara iki dileksanakaké, wong-wong padha ngombé arak, mabuk, lan adu tandhing. Pisanané Satyaki ngécé Kretamarma kang mlayu saka paprangan Bharatayuddha. Kretamarma mati dipatèni déning Satyaki nganggo kayu glagah kang thukul ing cedhak kono. Wit-wit glagah iku sejatiné saka gada (mosala) kang dibuwang ing segara. Glagah mau banjur dadi wesi kang kuwat. Wong-wong banjur padha tandhing nganggo glagah-glagah mau lan mati kabèh. Kresna lan Baladewa sedhih. Ing crita iki iku kasebut patiné Baladewa lan Kresna. Baladewa mati nalika tapa lan saka tutuké metu naga. Kresna mati nalika tapa kanthi lungguh ing godhong, ing ngalas. Nalika iku uga ana wong kang lagi mbedhag (beburu) lan panahé ngenani Kresna.

1. 17. Prasthanikaparwa

Prasthanikaparwa iku kitab saka wiracarita Mah?bh?rata pérangan kang kaping-17. Kitab iki uga ana sadhurané ing basa Jawa Kuna. Sang Maharaja Janaméjaya ndangu bagawan Wésampayana supaya nyritakaké prastawa sawisé para Yadu sirna binesmi. Bagawan Wésampayana banjur ngandika yèn Yudhisthira mula-mulané pasrah bareng para Yadu wis séda kabèh. Prabu Yudhisthira banjur ngandika marang sang Arjuna yèn bathara Kala kang nyababaké kabèh kasripahan iki. Prabu Yudhistira banjur dhawuh para saduluré supaya lèrèh kaprabon lan mbangun tapa. Sawisé iku para Pandhawa njumenengaké ratu sang Parikesit ing Ngastina, diemong déning bagawan Krepa lan Yuyutsu. Sawisé iku, sawijining dina banjur nganakaké upacara kanggo mèngeti para Yadu sing wis séda. Para kaum brahmana disumbangi dhuwit lan para Pandhawa salin rasukan, ngagem kulit kayu (dluwang) banjur tindak tapa nilar kaprabon. Ana uga sawijining segawon kang ndhèrèkaké. Sang Parikesit sawadyabala uga ndhèrèkaké, nanging banjur mulih menyang kedhaton.

Para Pandhawa mbacutaké lelanané tekan sagara. Nalika iku Sang Hyang Agni rawuh lan dhawuh marang sang Arjuna, supaya jemparing kang naté diparingaké nalika alas Kandhawa kobong, kacemplungna ing segara. Sawisé iku, kabèh padha nerusaké laku manèh nurut pasisir, banjur mènèk gunung Himalaya, metu ara-ara wedhi (walukarnawa). Nalika iku sang Dropadi ana ing kana rubuh, séda. Sebab sédané Dropadi yaiku amarga mbiyèn sanadyan dadi garwané para Pandhawa lima, dhèwèké paling asih marang Arjuna. Sawisé iku sang Sadéwa, uga séda. Sebab sédané yaiku dhèwèké kumalungkung lan gumedhé, yèn ora ana kang madhani kapinterané dhèwèké. Sawisé iku, Nakula uga séda. Sebab sédané Nakula amarga dhèwèké gumedhé ora ana sing madhani kabagusané. Banjur Arjuna ya séda, sebabé dhèwèké tau gumedhé nalika perang Bratayuda, sesumbar celathu bisa ngalahaké para Korawa ing sadina. Ing wusanané sang Wrekodara ya rubuh, séda. Sebabé, yèn mangan dhèwèké mesthi ora mikir wong liya lan kasar ora nduwé tatakrama.

Bathara Indra mapagaké sang Yudhisthira banjur ngaturi mlebu swarga. Sang Yudhistira duwé karsa bilih si asu ya diparengaké ndhèrèk. Wasana, si asu badhar dadi Bathara Darma. Yudhisthira banjur mlebu sabadané wadhag. Nanging bareng ana ing swarga ora ketemu karo adhi-adhiné sarta déwi Dropadi. Sang Yudhisthira sumadya nggolèki, karsa kumpul karo para sadulur ing naraka.

1. 18. Swargarohanaparwa

Swargarohanaparwa iku carita Mahabharata pérangan kang angka 18 lan kang pungkasan. Kang dicaritakaké iku: Prabu Yudhisthira uninga sang Duryodana ana ing swarga kasungga-sungga. Sang Yudhisthira kersa uninga dunungé para rayi-rayi, banjur mlebu ing naraka, kadhèrèkaké utusan, pinangka saka dhawuhé para Jawata. Ana ing naraka uninga sawernaning paukuman lan mireng sambaté wong-wong kang padha disiksa. Wasana kang padha kasiksa lan sambat-sambat mau rayi-rayi lan kulawargané. Sang Yudhisthira ora trima déné Jawata ora adil. Sing andhèrèkaké kadhawuhan mulih, sang Yudhisthira ora kersa bali saka naraka. Para Jawata padha rawuh, naraka banjur malih dadi swarga. Olèhé para Pandhawa ana naraka iku kaukum déné cidra marang sang guru, bagawan Drona lan liya-liyané; nanging saiki wis luwar.

RUDA PEKSA

“Bocah gendheng, dikandhani ora tau ngrungokake.” Celathune Mbok Sraya marang Wagiran, anak mbarepe kang umure selawe tahun. Mbok Sraya wis ora duwe daya maneh ngandhani anake. Wagiran kuwi pancen ora duwe gaweyan. Saben dina mung njaluk dhuwit karo wong tuwa, yen dhuwite entek bengak-bengok ora karuan. Yen ora diwenehi dhuwit ngamuk-ngamuk. O alah, lelakone Mbok Sraya kok ya apes tenan.

“Mbok…!” bengoke Wagiran.

Simboke wis bisa mbadhe yen Wagiran mesthi arep nodhong dheweke.

“Mbok…, malem minggu Mbok!”

“Mbuh, ora urusan!” wangsulane Mbok Sraya.

“Aku ki anakmu, kok ora diurusi ta?”

“Luwih becik aku ora nduwe anak kaya kowe, tinimbang kudu rekasa kaya ngene iki. Wis tuwa isih diperes wae. Ora nduwe welas babar pisan kowe kuwi.” Mbok Sraya dadi nggresula mikir anake.

“Ya wis yen ora tanggung jawab karo anak!” ukara iku banjur kawetu saka lambene Wagiran. Mbok Sraya mung meneng, ora ana sauran. Dheweke wis rumangsa gela duwe anak kang aran Wagiran.

Bengine, Mbok Sraya sing wis randha kuwi mung ana ngomah. Ngadhep meja kang wus ana sega, jangan, lan lawuh ing sakdhuwure. Wagiran embuh ana ing ngendi. Sing mesthi wiwit maghrib dheweke wis ora ana ing ngomah.

“Kula nuwun.” Mbok Sraya sing lagi ngalamun kaget. Dheweke banjur mbukak lawang sisih ngarep.

“Lik Imin ta, mangga lenggah Lik” Mbok Sraya celathu mangkono sakwise mbukakake lawang.

“Wonten menapa Lik, kok njanur gunung?”

“Ah, mboten kok. Namung…,” wangsulane Lik Imin tangga desane Mbok Sraya kandheg sanalika.

“Namung menapa?” Mbok Sraya pengin ngerti apa wigatine Lik Imin teka ing omahe.

“Anu…, ngaten lho Mbok. Kula namung didhawuhi Bu Nurtin supados nagih kiranganipun arta,” Lik Imin nerusake ukarane kanthi cetha.

Mbok Sraya mung meneng, malah mlongo. Arep ngendha ya ora bisa, amarga dheweke wis kadhung janji marang Bu Nurtin kang kondhang sugihe nanging durung krama kuwi. Sewulan sadurunge Mbok Sraya nate janji yen bakal nglunasi kurangan utange sing kari satus ewu rupiyah. Ananging ya piye maneh, Mbok Sraya lagi paceklik. Olehe dodolan tempe mau esuk ora laris, malah akeh tempe sing ora kadol.

“E…, nek boten sakniki piye Lik?” Mbok Sraya njajal ngenyang tagihane.

“Wah, pripun ta Mbok. Sanjange Bu Nurtin kedah lunas je!”

“Ngaten lho, kula dereng gadhah arta sakmonten Lik”.

“Nek soal niku, kula mboten urusan Mbok. Sing penting pesene Bu Nurtin sampun kula aturaken”

“Wadhuh…, saestu Lik, kula mboten gadhah arta sakmonten. Entene nggih mung limang ewu, kados pundi?” Mbok Sraya selak nganggo pawadan kaya mangkono kuwi.

“Nek ngaten, njenengan sesuk rawuh dhateng daleme Bu Nurtin kemawon matur babagan menika, kadospundi?” Lik Imin sing ketiban sampur nagihke utang dadi rada mesakke nyawang kahanane randha tuwa kuwi.

“Nggih sampun, kula benjang tak sowan Bu Nurtin” Mbok Sraya banjur semaur mangkono.

Stress tenan Mbok Sraya. Wis ora nduwe dhuwit, utange ditagih, anake nakal. Kaya-kaya wis jangkep olehe nandhang susah lan sengsara. Ananging piyea wae Mbok Sraya ora oleh kaya mangkono. Dheweke kudu mikir piye carane sesuk endha saka utange.

*****

Esuk-esuk kurang luwih jam enem, Mbok Sraya nggugah anake.

“Ran, tangiya. Kowe gelem ra yen tak wenehi dhuwit?”

“Dhuwit Mbok?” wangsulane Wagiran. Tanpa mikir dawa maneh, Wagiran njenggirat tangi, banjur raup.

“Endi Mbok dhuwite?” pitakone Wagiran banjur dheweke dandan necis.

“Ya sing sabar, jenenge arep entuk dhuwit ya kudu rekasa dhisik”.

“Oalah…, mung arep ngapusi ta?”

“Ora. Aku ora ngapusi. Yen ora percaya, ayo saiki uga melu aku ben entuk dhuwit!”

Biyung lan anak mau terus budhal. Sing cetha Wagiran dijak sowan ing omahe Bu Nurtin, prawan tuwa sing awake lemu tur rupane sangar. Nanging sanajan duwe fisik sing ala, dheweke sugih ora karuan.

“Kula nuwun.”

“Mangga.”

“Bu Nurtin wonten mbak?”

“Wonten, mangga mlebet. Lenggah rumiyin, sekedhap nggih”.

Mbok Sraya banjur nyekethem tangane Wagiran. Wagiran dijak mlebu lungguh ing kursi tamu. Karone sajak kamitenggengen nyawang omah sing magrong-magrong kebak barang-barang mewah.

Bu Nurtin banjur metu, lungguh ing jejere Mbok Sraya. Wagiran ora mudheng apa sing diomongke simboke karo wong lemu sing nduweni omah kuwi. Tur maneh Wagiran ya ora nggagas apa pirembuge Mbok Sraya, dheweke malah ngungun nyawang njeron omah kuwi.

Mak bedunduk, Mbok Sraya ngadeg, nyalami Bu Nurtin. Mbok Sraya banjur metu ninggalake Wagiran kang isih lungguh ing kursi tamu.

“Mbok, enteni, endi dhuwite?” Wagiran mbengok, arep nututi simboke. Ananging, Bu Nurtin age-age nyekel tangane Wagiran sinambi nyawang rupane banjur celathu.

“Kowe pancen rada nggantheng.” Untune Bu Nurtin sing wis rada bolong-bolong tur ireng katon cetha. Wagiran mlongo, ora ngerti apa-apa.

SERAT KALATIDHA

Serat Kalatidha iku sawijining tembang anggitané Ranggawarsita. Isiné perkara pasambatané yèn ing jaman samono wong kudu mèlu-mèlu perkara sing kalebu ala supaya bisa ‘maju’. Tembang macapat iki kabèh ing pupuh Sinom lan ana 12 pada gunggungé. Karya sastra iki ditulis kurang luwih taun 1860 Masehi. Kalatidha kuwi salah siji karya sastra Jawa kang kawentar. Malah nganti saiki isih akèh wong Jawa, utamané kalangan tuwa kang isih apal paling ora sapada tembang, yakuwi pada kapitu.

Kalatidha kuwi dudu karya Rangga Warsita kang paling dawa. Syair iki gunggunge mung ana 12 jroning metrum Sinom. Kala tidha sacara harafiah tegesé “jaman édan”, kaya kang ditulis déning Rangga Warsita dhéwé. Kocap kacarita, Rangga Warsita nulis syair iki nalika pangkaté ora diundhakaké kaya kang dikarepaké. Banjur panjenengané gawé generalisasi saka kahanan iki, lan nganggep sacara umum yèn jaman nalika semana minangka jaman édan lan krisis. Wektu kuwi Rangga Warsita minangka pujangga karajan ing Kraton Kasunanan Surakarta. Panjenengané kuwi pujangga panutup utawa “pujangga pungkasan”, awit sawisé kuwi ora ana “pujangga karajan” manèh.

Syair Kalatidha bisa dipérang dadi telung bagéan, yakuwi: bagéan kapisan arupa pada 1 nganti 6, bagéan kaloro arupa pada 7, lan bagéyan katelu arupa pada 8 nganti 12. Pérangan pisanan yakuwi mangsa kang miturut Rangga Warsita arupa kahanan tanpa prinsip. Pérangan kaloro isiné katekadan lan mawas dhiri. Pérangan katelu isiné sikap kang taat marang agama jroning masarakat. Ing ngisor iki cakepan tembang macapat kang kapethik saka Serat Kalatidha:

Pupuh Sinom

Pada 1-6 Mangkya darajating praja, kawuryan wus sunyaruri, rurah pangrehing ukara, karana tanpa palupi, atilar silastuti, sarjana sujana kelu, kalulun kala tidha, tidhem tandhaning dumadi, hardayèngrat dening karoban rubéda. Ratuné ratu utama, patihé patih linuwih, pra nayaka tyas raharja, panekaré becik-becik, parandéné tan dadi, paliyasing kala bendu, mandar mangkin andadra, rubéda kang ngreribedi, béda-béda ardaning wong sanegara. Katetangi tangisira, sira sang paramengkawi, kawilet ing tyas duhkita, kataman ing rèh wirangi, déning upaya sandi, sumaruna anarawung, mangimur manuhara, met pamrih mèlik pakolih, temah suka ing karsa tanpa wiwèka. Dhasar karoban pawarta, bebaratan ujar lamis, pinudya dadya pangarsa, wekasan malah kawuri, yen pinikir sayekti, pédah apa anèng ngayun, andhedher kaluputan, siniraman banyu lali, lamun tuwuh dadi kekembanging béka. Ujaring panitisastra, awewarah asung péling, ing jaman kenèng musibat, wong ambeg jatmika kontit, mangkono yèn nitèni, pédah apa amituhu, pawarta lolawara, mundhak angreranta ati, angurbaya angiket caritèng kuna. Keni kinarya darsana, panglimbang ala lan becik, sayekti akèh kewala, lelakon kang dadi tamsil, masalahing ngaurip, wahananira tinemu, temahan anarima, mupus pepesthèning takdir, puluh-puluh anglakoni kaélokan.

Pada 7

Amenangi jaman édan,
éwuh aya ing pambudi,
mèlu edan nora tahan,
yèn tan mèlu anglakoni,
boya kaduman mèlik,
kaliren wekasanipun,
ndilalah karsa Allah,
begja-begjané kang lali,
luwih begja kang éling lawan waspada.

Pada 8-12
Semono iku bebasan,
padu-paduné kepéngin,
enggih makaten man Dhoplang,
bener ingkang angarani,
nanging sajroning batin,
sejatine nyamut-nyamut,
wis tuwa arep apa,
muhung mahas ing asepi,
supayantuk pangaksamaning Hyang Suksma.

Béda lan kang wus santosa,
kinarilan ing Hyang Widhi,
satiba malanganèya,
tan susah ngupaya kasil,
saking mangunah prapti,
Pangeran paring pitulung,
marga samaning titah,
rupa sabarang pakolih,
parandéné maksih taberi ikhtiyar.

Sakadaré linakonan,
mung tumindak mara ati,
angger tan dadi prakara,
karana wirayat muni,
ikhtiyar iku yekti,
pamilihing rèh rahayu,
sinambi budidaya,
kanthi awas lawan éling,
kang kaèsthi antuka parmaning Suksma.

Ya Allah ya Rasulullah,
kang sipat murah lan asih,
mugi-mugi aparinga,
pitulung ingkang martini,
ing alam awal akhir,
dumununging gesang ulun,
mangkya sampun awredha,
ing wekasan kadi pundi,
mula mugi wontena pitulung Tuwan.

Sageda sabar santosa,
mati sajroning ngaurip,
kalis ing reh aruraha,
murka angkara sumingkir,
tarlèn meleng malat sih,
sanityasa tyas mamasuh,
badharing sapudhendha,
antuk mayar sawatawis,
Borong angga sawarga mèsi martaya.

MANTU (Upacara Sadurunge, Tempuking Gawe, lan Sauwise)

Tembung mantu, manten, panganten, sri pangantyan, iku kerep keprungu. Nanging apa ta tegese? Kabeh mau padha apa ana bedane? Kaperluan utawa duwe gawe diarani mantu, jalaran nikahake (mala kramakake, ndhaupake, miwaha, njodhokake, ngijabake) anak kang mujudake kuwajibane wong tuwa (darmaning asepuh) sing wis suwe diantu-antu, diarep-arep, direrancang, digegadhang, digantha-gantha. Ngono mau yen olehe mantu ora dadakan utawa kesusu merga “tabrakan”. Merga wis dirancang setaun utawa setengah taunan sadurunge, mula gethakaning dina lan tanggal sarta jam pisan wis dieling-eling, satemah diantu-antu tekane. Wonge sing duwe gawe iku dadi mantu (wong mantu). Ningkah mujudake lelakon kang sakral lan suci ing sajroning bebrayan sawijining wong. Mula saka iku kalakone ana sawetara tataran. Tataran-tataran sajroning upacara ningkah ana telung warna. Sepisan upacara sadurunge mantu, kapindho upacara tempuking gawe, lank aping telu upacara sauwise tempuking gawe.

A. Upacara Sadurunge Mantu

Lumrahe saiki upacara sing tumindak ing masyarakat mung nalika tempuking gawe, iku wae ora komplit. Mangka miturut tata cara kuna, upacara ing sadurunge mantu iku uga ana, malah akeh, kayata:

1. Nyalari

Carane wong tuwane bocah lanang kongkonan marang wong sing pinitaya sing uga wis tepung karo wong tuwane prawan sing arep disalari. Mula tugas nyalari mau uga kasebut dom sumuruping banyu (laku samar).

2.Nontoni

Menawa nyalari mau ditampa becik ateges si prawan isih sela lan wong tuwane sarujuk, wong tuwane bocah lanang banjur medhayoh menyang omahe si prawan, saperlu weruh kaya apa lan sepira ta bocah kuwi. Yen bocahe lanang bisa diajak bisa uga ora diajak. Nalika sing tuwa padha jagongan, si prawan didhawuhi ngladekake suguhan, ing kono tamu maspadakake (nontoni) bocah iku kanggo tetimbangan jodho apa ora. Yen perlu diajak omong-omong.

3. Nglamar

Yen asile nontoni ketemu becik, wong tuwane bocah lanang dhewe utawa kongkonan utusan wong loro utawa telu medhayoh ing omahe wong tuwane bocah wadon mau saperlu resmi nglamar. Tembunge ‘ngebun-ebun enjang anjejawah sonten’ (wangsalane: bun esuk= awun–awun; udan sore = rarabi batangane = nyuwun rabi). Anggone waleh tamu mau cablaka: “ Yen wonten keparengipun Bapak-Ibu X, putra-putri panjenengan ingkang sesulih gendhuk Y badhe kula suwun, kula jodhokaken kaliyan anak kula jaler pun Z.” Wangsulane wong tuwane bocah wadon: “ Matur nuwun, dene panjenengan ngayunaken anak kula estri. Sanes dinten mangke badhe wonten utusan sowan mrika atur wangsulan.”

4. Wangsulan

Wong tuwane bocah wadon kirim utusan medhayoh menyang wong tuwane jejaka sing nglamar mau, aweh wangsulan panglamare ditampa apa ora. Nalika nglamar tamune nggawa oleh-oleh saka ketan (lemper, wajik, jadah lan rengginan) kanthi pangajab sesambungan dadi raket ora buyar. Yen utusan sing aweh wangsulan iki oleh-olehe uga saka ketan, iku pralambang wangsulane ditampa.

5. Pasok Tukon lan Pepacangan

Sarehne lamaran wis ditampa, upacara candhake ana rombongan utusane wong tuwane bocah lanang medhayoh pasok tukon, awujud dhuwit (lumrahe yen akeh disebutake, yen mung sethithik ora dikandhakake, utawa manut dhawuhe sing utusan), sandhangan sapengadeg kanggo si prawan, lan oleh-oleh. Ing kalodhangan iki si Y dipacangake karo si Z, mula ing jaman saiki lumrah sinartan upacara liron kalpika (tukar cincin).

6. Pasrah calon Manten/ Nyantri

Nyantri mujudake tradhisi kang ditindakake dening calon manten kakung. Manut tradhisi sadurunge upacara ijab ditindakake, calon manten lanang kudu dipasrahake marang wong tuwane calon manten wadon. Sawise ditampa banjur dititipake ing omahe salah sawijining sedulur utawa tanggane calon manten wadon supaya bisa nindakake upacara sabanjure.

7. Pasang Tarub

Ing omahe CPW, kira-kira 3 dina ngarepake tempuking gawe, dipasangi tratag lan tarub. Wujude tarub yen biyen kudu nganggo bleketepe yaiku suwir-suwiran janur kuning, ing kiwa tengening korining tarub dipasangi tundhunan pisang raja, tebu wulung, gegodhongan mancawarna, lan godhong apa-apa, lan ora lali cengkir gadhing lan godhonng waringin. Kabeh mau bisa diwaca dadi ukara bilih blakane nyuwun sumawuring nur Illahi kanthi pangajab penganten bisa kaya dene raja lan prameswarining nata kang nduweni antebing kalbu lan kencenging piker, anane rubeda mancawarna tetep ora kurang sawiji apa, dene sing padha jagong sing keri (durung mantu utawa during dadi manten) padha kepengin.

8. Siraman

Ing tarub iku ana perangan sing disedhiyakake kanggo papan siraman CPW. Siraman lumrahe katindakake wayah sore bakda kendhuri tarub. Dene siraman kanggo CPL uga bareng wektune, nanging papane pisah, yaiku ing pondhokane CPL. Sadurunge upacara siraman, calon manten sungkem marang bapa biyunge.

B. Upacara Tempuking Gawe

1. Sajen warna-warna

Sanajan saiki wis akeh sing ora nindakake, amarga ora laras karo piwulang agama lan nalar ilmiah, perlu kawuningan bilih miturut cara kuna, wong Jawa sing duwe gawe mantu wajib gawe sajen utawa pasang sesaji warna-warna. Sing baku bakda pasang tarub, ing ndhuwur tarub disajeni pisang raja setangkep (pisang sanggan tarub), iki kena dilorot bareng karo pambungkare tarub. Gunane sejatine kanggo buwahe sing mbubrah tarub. Dene sesajen sing akeh dhewe: brekatan lan ambengan kendhuri tarub, ndongakake siraman manten supayane mantene sesuk rancag, slamet, lan ora kurang sawiji apa. Sajen tumpeng robyong uga dipasang ing pedharingan (senthong tengah), sajen kanggo kembar mayang, sajen tumpeng mancawarna cilik-cilik kanggo buwangan mubeng desa (dalan mlebu desa, kreteg, buk, prapatan, pratelon, lsp.) werdine iku publikasi menawa duwe gawe mantu. Mula saiki ana sing duwe panemu, lha wong wis nyebar ulem, rak publikasi sajen buwangan kuwi ora perlu, awit mboborosi. Yen pancen mantep ngono, sumangga.

2. Nebus Kembar Mayang

Kembar mayang utawa Kalpataru sepasang kang aran Dewadaru lan Janadaru minangka srana (sajen tuwuhan) kanggo dhauping panganten. Saiki sing gawe lumrahe Pak Kaum (utawa sapa sing didhawuhi Pak Kaum). Sawise kembar mayang dadi ana upacara nebus kembar mayang. Dene reracikaning upacara mangkene: Sing duwe gawe mintasraya marang piyayi sepuh sing ing upacara iki dijenengi Ki Wasitajati, supaya ngupaya sekar mancawarna (kembar mayang) minangka srana dhauping putra. Ki Wasitajati nuli mangkat. Tekan nggone sing gawe kembar mayang (ya ing papan saomah kono wae) sing ing upacara iki aran Ki Kumarajati, Ki wasitajati takon ngendi ana kembang mancawarna kanggo srana dhauping penganten? Ki Kumarajati mangsuli yen dheweke duwe, nanging kudu nganggo tebusan. Sawise utusan ngulungake tebusane, kembar mayang diulungake lan kaboyong dening pandhereke Ki Wasitajati (yen Ngayogya ibu-ibu sepuh, yen ing Sala putrid-putri enom) dipapanake ing ngarep pedharingan (senthong tengah). Jaman saiki kembar mayang nuli dipasang ing pedharingan dening sing gawe dhewe (tanpa ana upacara nebus).

3. Midadareni

Bengi ngarepake tempuking gawe (malem ijab) nganti tengah wengi diarani malem midadareni utawa widadaren, awit dipercaya minangka wektu temuruning widadari. Tegese (a) manten wadon dicicil dipaesi (dikerik, dilulur, rambut diratus, lsp.) supaya dadi ayu kaya widadari tumurun lan (b) ana widadari tumurun tenan (juru paese) kang ndadani manten (nganti sesuke ayu mangling kaya widadari tenan). Upacara iki dipirid saka crita Jaka Tarub, sing nalika maesi Nawangsih anake, ngundang widadari Nawangwulan bojone, supaya maesi anake wadon iku, dadi memper widadari. Wujude upacara midadareni para sepuh padha tirakatan lan juru paes nyicil maesi kaya kasebut ing ndhuwur. Kanggo cagak lek bisa dianani macapatan lan sarasehan. Dipungkasi tengah wengi ana upacara Majemukan, yaiku ngrencak sajen kanggo dhahar bengi tumrap sing padha tirakatan iku. Kuwi mau cara biyen. Dene saiki, midadareni ya mung ketemu sakulawarga, sore (jam wolunan) udakara sakjam banjur dhahar lan bubar, merga olehe maesi manten sesuk-esuk wae. Ateges kaya ora ana midadareni, mundhak marahi sayah lan ngantuk. Cathetan: “yen biyen, sadurunge midadareni iki, yen manten nglangkahi kakang utawa mbakyune, diarani upacara plangkahan. Yen saiki, sing baku tembunge (pratelane) bilih kakang utawa mbakyu mau nglilani kanthi ekhlas adhine ndhisiki dadi manten.

4. Ijab utawa Akad Nikah,

Sejatine Ijab iki sing paling pokok, awit ya upacara iki sing ngabsahake jejodhoan miturut ukum agama lan negara saengga lanang wadon duwe layang nikah sah. Upacara bisa ditindakake ing KUA (Kantor Urusan Agama) uga bisa ditindakake ing ngomah, kang banjur disambung karo upacara adat sing baku dhewe, yaiku panggihing temanten.

5. Panggih (Temuning Penganten)

Sing baku manten lanang teka ing ngarep tarub, manten wadon methukake. Kembar mayang sing diboyong saka njero (ngetutake manten wadon) disamplukake manten lanang, banjur dibuwang ing prapatan utawa pratelon sing cedhak. Banjur ana rerangkening upacara panggih yaiku:

a. Balang-balangan gantal / sadak

Suruh isi gambir lan injet dilinting ditaleni benang lawe putih kanggo baling-balangan manten lanang lan wadon. Cacahe gantal ana 7, sing 4 dicekel sing wadon (gondhang kasih), sing lanang kebagean 3 (gondhang tutur), banjur kanggo balang-balangan mbaka siji. Werdine: baling-balang katresnan. Suruh lumah lan kurepe beda, nanging rasane padha, dadi lanang lan wadon iku beda nanging padha tresnane.

b. Mecah Antiga

Antiga utawa endhog pitik kampung sing isih mentah, dening ibu juru paes disenggolake bathuke manten lanang lan manten wadon, banjur dibanting nganti pecah. Werdine: pecahing wiji priya lan wanita kang bakal mbabarake turun.

c. Mijiki Sikil

Manten wadon mijiki manten lanang nganggo banyu setaman sing diwadhahi bokor utawa pengaron cilik. Werdine: wong wadon setya bekti marang sing lanang.

d. Kanthen Asta

Yen ana wong loro napak pasangan (rakitan sapi utawa kebo) banjur lagi kanthen asta(gandhengan) nganggo jenthik tangan kiwa (lanang) lan jenthik tangan tengenn (wadon) nuli bebarengan mlaku tumuju ing dhamparing penganten. Werdine: wis resmi dadi pasangane lan banjur bebarengan nyanggemi kewajiban

e. Tampa Kaya (Kacar-kucur)

Tekan dhamparing panganten, manten lanang ngesok kaya ing kacu gedhe neng pangkone manten wadon. Werdine; wong lanang wajib aweh kaskaya (rejeki) marang sing wadon kanggo kabutuhane bale wisma.

f. Dhahar Walimahan

Sing lanang ngepel sega isi lawuh telung kepelan, mbaka siji diwenehake sing wadon ditampani ing piring, banjur dipangan (telu pisan sethithik-sethithik) disawang sing lanang. Werdine: ngecakake kaskaya kanggo karaharjaning kulawarga.

g. Sungkeman

Manten lanang lan wadon urut-urutan sungkem marang bapa biyunge lan maratuwane. Werdine: wajib bekti marang wong tuwa lan mara tuwa.

C. Sauwise Tempuking Gawe

Yen saiki wong tuwane manten lanang arep ngundhuh sepasaran apa ora, kari manasuka, marga wigatining sedya mantu wis rampung. Nanging yen biyen bakda tempuking gawe (ijab lan panggih) iku isih ana upacara sawetara yaiku:

1. Sapasaran

Kanthi kenduri ing papane manten wadon. Sadurunge iku mbubrah tarub lan jenang sungsuman lan ora ana upacara, ya mung ditindakake ngono wae.

2. Ngundhuh Sepasaran lan Boyong Manten

Wong tuwane manten lanang isih nganakake pahargyan, upamane nganggo wayangan, kethoprak, lsp. (sajen-sajene uga pepak meh kaya mantu wadon). Ing kene ana upacara pasrah manten saka pihak wadon marang pihak lanang, isih nganggo oleh-oleh, rombongan utusan, boyongan manten, lsp.

3. Selapanan

Dianani slametan utawa kendhuri ing papane wong tuwane manten lanang utawa uga ing papane besan (sanajan mantene wis diboyong adoh).